وضعیت دانشگاه های ایرانی در 5 نظام رتبه بندی مشهور بین المللی سال 2023 میلادی نشان می دهد که دانشگاه های کشور سال پرفراز و نشیبی را طی کرده اند و با افت و خیز نسبی در رتبه روبه رو بوده اند.
خبرگزاری مهر - گروه حوزه و دانشگاه: در چند سال اخیر نظام های رتبه بندی بین المللی رشد قابل توجهی در جهان پیدا کرده اند و دانشگاه های ایرانی نیز به تبع سیر آموزش عالی در دنیا در این رتبه بندی ها حضور پررنگی داشته اند. نام دانشگاه های ایرانی از سال های 2018 - 2017 در رتبه بندی های بین المللی مطرح شد و با وجود حضور کم رنگ در سال های اولیه، به تدریج رتبه بندی های بین المللی شاهد حضور تعداد بیشتری از نمایندگان نظام آموزش عالی ایران بودند.
شاخص ترین ویژگی های یک دانشگاه تراز جهانی نقش آفرشینی در اقتصاد دانش بنیان و تجاری سازی علم تولیدی، نقش آفرینی در جامعه و پاسخ گویی به نیاز جامعه خودش، دارا بودن رتبه های مناسب در رتبه بندی جهانی و دارا بودن مدیریت استراتژیک است و نظام های رتبه بندی به عنوان یک ابزار سنجش و ارزیابی توانسته اند با ارزیابی عملکرد دانشگاه ها، جایگاه و رتبه آنها را مشخص کنند.
دانشگاه های تراز جهانی دارای عناصر اصلی از جمله 1. برنامه درس بین المللی، 2. افزایش تبادل دانشجویی، 3. افزایش دانشجویان بین المللی، 4. تبادل اعضای هیأت علمی 5. استفاده از فناوری اطلاعات، 6. تقویت همکاری با مؤسسات خارج از دانشگاه و پیشرفت در توسعه بین المللی هستند.
همچنین از جمله اهداف رتبه بندی های جهانی می توان به «ارزیابی و مقایسه همه جانبه عملکرد علمی مؤسسات و فهرست کردن آنها»، «شناسایی بهترین دانشگاه و یا مؤسسه های تحقیقاتی در حوزه های مختلف علمی»، «مشخص کردن نقاط ضعف و قوت»، «شناسایی رقبا و شکاف های موجود»، «تقویت ارتباطات علمی و تحقیقاتی در سطح ملی و بین المللی» و «افزایش حس رقابت بین دانشگاه ها» اشاره کرد.
نکته مورد توجه درباره نظام های رتبه بندی بین المللی متفاوت بودن شاخص های ارزیابی از سوی هر یک از این نظام ها است. در برخی از نظام ها، موضوعات آموزشی، در برخی موضوعات پژوهشی و تعداد مقالات و در برخی دیگر کسب جوایز معتبر بین المللی و در برخی نیز توجه به نوآوری و فناوری های جدید ملاک قرار دادن دانشگاه ها در رتبه بندی ها است. ضمن اینکه شیوه جمع آوری اطلاعات در برخی از نظام های رتبه بندی مبنی بر خوداظهاری و در برخی دیگر جمع آوری از پایگاه های علمی مشهور است.
شاخص های اصلی سنجش عملکرد دانشگاه ها در نظام های رتبه بندی شامل: 1. آموزش، 2. پژوهش، 3. فناوری. 4. نوآوری، 5. امکانات، 6. شهرت، 7. ارتباط با جامعه و صنعت، اثربخشی اجتماعی، اقتصادی و صنعتی است.
در سال های اخیر که رشد دانشگاه های کشور در حوزه های متعدد علمی، آموزشی، پژوهشی و فناوری توانسته است جمع بیشتری از دانشگاه ها را در رتبه بندی های بین المللی گردهم بیاورد، اهمیت به قرارگیری در این نظام ها نیز از سوی دانشگاه ها بیشتر شده است.
دکتر سیداحمد فاضل زاده رییس موسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC)، در گفت وگو با خبرنگار مهر با اشاره به اهداف رتبه بندی های جهانی در حوزه آموزش عالی می گوید: رتبه بندی چند جنبه و هدف دارد. یکی از این اهداف این است که بحث مرجعیت علمی را مشخص می کند. در واقع رتبه بندی نشان می دهد که واقعاً کدام دانشگاه در چه حوزه ای شاخص است. این اتفاق هم در سطح جهانی، منطقه ای و ملی رخ می دهد.
رییس موسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) : یک کارکرد رتبه بندی، بازاریابی برای جذب دانشجویان خارجی است. به این ترتیب دانشگاه ها جذابیت های خود را از طریق رتبه بندی ها معرفی می کنند. ضمن اینکه فرصتی برای جذب پروژه های ملی و بین المللی کشورها است وی می افزاید: یک کارکرد دیگر رتبه بندی، بازاریابی برای جذب دانشجویان خارجی است. به این ترتیب دانشگاه ها جذابیت های خود را از طریق رتبه بندی ها معرفی می کنند. ضمن اینکه فرصتی برای جذب پروژه های ملی و بین المللی کشورها است. زمانی که این شاخص های رتبه بندی در سطح جهانی، منطقه ای و ملی معرفی می شود، کشورها و سازمان های بین المللی به دانشگاه هایی که مأموریت آن شاخص خاص را به خوبی انجام داده، پروژه محول کنند.
فاضل زاده از دیگر اهداف رتبه بندی های دانشگاهی، ارزیابی های درون سازمان می داند و می گوید: رتبه بندی تنها یک پرستیژ نیست و صرفاً یک عدد و رتبه بیان نمی شود بلکه در پس آن سیاست های مختلفی وجود دارد.
وی معتقد است یکی از مهمترین اهداف رتبه بندی، هدایت دانشجویان در مقاطع کارشناسی و تحصیلات تکمیلی است. اینکه دانشجویان به سمت کدام دانشگاه یا کدام رشته بروند. حتی بهترین دانشگاه های جهان نیز وقتی موضوعی به آنها نگاه کنیم الزاماً در همه رشته ها رتبه های بالایی ندارند. به عنوان نمونه ممکن است یک دانشگاهی که در رتبه پنجاهم جهان قرار داشته باشد اما در یک رشته خاص رتبه دوم را داشته باشد. این موضوع نشان دهنده تجمع اساتید برجسته و امکانات در آن رشته خاص آن دانشگاه است.
رییس مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) می گوید: گاهی ممکن است دانشجویی یا پژوهشگری با نگاه به عنوان و شهرت یک دانشگاه آن را انتخاب کند اما ممکن است در آن رشته خاص جایگاه خوبی نداشته باشد. البته دانشگاه های دارای رتبه بالا معمولاً استانداردهای خوبی دارند و در ایجاد رشته ها تناسب را رعایت می کنند اما معمولاً دانشگاه های متوسط و کوچک بیشتر در یک یا چند رشته به صورت محدود فعالیت می کنند.
در حال حاضر حدود 10 نظام رتبه بندی بین المللی شامل رتبه بندی کیو اس (QS)، رتبه بندی آموزش عالی تایمز (Times Higher Education)، رتبه بندی شانگهای Shanghai، رتبه بندی دانشگاه های جهان اسلام ISC، رتبه بندی جهانی CWUR، رتبه بندی نیچر ایندکس nature-index، رتبه بندی وبومتریکس Webometrics، رتبه بندی گرین متریک (UI GreenMetric World University Ranking on Sustainability)، رتبه بندی USNews و نظام رتبه بندی لایدن هستند که نسبت به درجه بندی دانشگاه های دنیا اقدام می کنند.
از میان آنها تایمز، کیواس، شانگهای، لایدن و ISC پنج نظام برتر رتبه بندی هستند که دانشگاه ها را به صورت کلی، منطقه ای، موضوعی دسته بندی و رتبه بندی می کنند که در این گزارش وضعیت دانشگاه های ایرانی را در سال 2023 در این رتبه بندی ها بررسی کردیم.
نظام رتبه بندی دانشگاه ها و مؤسسه های آموزش عالی تایمز (Times Higher Education)
سیستم رتبه بندی دانشگاه ها و مؤسسه های آموزش عالی تایمز، یکی از مشهورترین نظام های رتبه بندی بین المللی دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی است. این رتبه بندی اولین بار در سال 2004 با همکاری تایمز و کیو اس منتشر شد. این همکاری تا سال 2010 تحت عنوان رتبه بندی تایمز کیو اس ادامه داشت و در سال 2010 تایمز همکاری خود با کیو اس را قطع کرده و قرارداد همکاری را با مؤسسه تامسون رویترز امضا کرد.
در سال 2010 روش شناسی جدیدی برای این رتبه بندی ارایه شد. 13 شاخص مورد استفاده در این رتبه بندی در پنج گروه قرار گرفته اند: آموزش: فضای آموزشی (30 درصد از نمره کل). پژوهش: حجم، درآمد و شهرت (30 درصد از نمره کل). استنادها: تأثیر پژوهش (30 درصد از نمره کل). درآمد صنعتی: نوآوری (2.5 درصد از نمره کل). وجه بین المللی: نیروی انسانی، دانشجویان و پژوهش (7.5 درصد از نمره کل). این سیستم رتبه بندی هر ساله دو فهرست رتبه بندی جهانی و رتبه بندی موضوعی منتشر می کند.
تعداد دانشگاه ایرانی در تایمز در رتبه بندی 2024 به 73 مورد رسید که نسبت به 65 دانشگاه رتبه بندی 2023 و 58 دانشگاه رتبه بندی 2022 رشد قابل توجهی را نشان می دهد. نظام رتبه بندی بین المللی تایمز نتایج رتبه بندی موضوعی سال 2024 خود را منتشر کرد که براساس آن 73 دانشگاه ایرانی حضور قابل توجهی در حوزه های مهندسی، علوم پایه و پزشکی داشتند.
در رتبه بندی 2024 موضوعی تایمز طیف متنوع تری از دانشگاه ها و کشورها در سراسر رشته ها برتر هستند. حوزه های موضوعی عبارتند از: هنر و علوم انسانی؛ اقتصاد و تجارت؛ پزشکی بالینی و سلامت؛ علوم کامپیوتر؛ آموزش؛ مهندسی؛ حقوق؛ علوم زیستی؛ علوم فیزیکی (علوم پایه)؛ روانشناسی؛ علوم اجتماعی که دانشگاه های ایران توانسته اند در 10 حوزه موضوعی در بین دانشگاه های برتر جهان قرار گیرند و تنها در حوزه موضوعی حقوق رتبه ای کسب نکردند.
بررسی ها نشان می دهد که 181 بار نام دانشگاه های ایرانی در میان رشته های موضوعی در این رتبه بندی تکرار شده است. از میان دانشگاه ها، دانشگاه صنعتی شریف با رتبه 126-150 در حوزه موضوعی مهندسی بهترین رتبه را در میان دانشگاه های ایران دارد.
بررسی روند 6 ساله حضور دانشگاه های ایرانی نشان از رشد قابل توجه رتبه دانشگاه ها در رتبه بندی بین المللی تایمز می دهد. بهترین رتبه 2018 به دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل با رتبه جهانی 301-350، بهترین رتبه 2019 به دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل با رتبه جهانی 351-400، بهترین رتبه 2020 به دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل با رتبه جهانی 351-400، بهترین رتبه 2021 به دانشگاه علوم پزشکی کردستان با رتبه جهانی 301-350، بهترین رتبه 2022 به دانشگاه های صنعتی نوشیروانی بابل، علوم پزشکی کردستان و علوم پزشکی مازندران با رتبه جهانی 351-400، بهترین رتبه 2023 به دانشگاه های علوم پزشکی گلستان، علوم پزشکی کردستان و علوم پزشکی مازندران با رتبه جهانی 400-351 و بهترین رتبه 2024 به دانشگاه صنعتی شریف با رتبه جهانی 301-350 اختصاص داشت.
مقایسه رتبه های دانشگاه ها نشان می دهد که 15 دانشگاه شامل دانشگاه صنعتی شریف، دانشگاه صنعتی امیر کبیر، دانشگاه علم و صنعت ایران، دانشگاه تهران، دانشگاه تبریز، دانشگاه علوم پزشکی تبریز، دانشگاه صنعتی اصفهان، دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی، دانشگاه فردوسی مشهد، دانشگاه علوم پزشکی اصفهان، دانشگاه ارومیه، دانشگاه اصفهان، دانشگاه سمنان، دانشگاه شهید چمران اهواز و دانشگاه یزد نسبت به دوره گذشته ارتقا وضعیت و رتبه داشته اند.
دانشگاه علامه طباطبایی، دانشگاه صنعتی ارومیه، دانشگاه علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان، دانشگاه علوم پزشکی گیلان، دانشگاه علوم پزشکی شهرکرد، دانشگاه هرمزگان، دانشگاه ایلام، دانشگاه قم و دانشگاه علوم پزشکی شهید صدوقی یزد برای نخستین بار به رتبه بندی 2024 تایمز راه یافتند.
در این میان برخی از دانشگاه ها با افت رتبه در تایمز مواجه بوده اند که از آن جمله می توان دانشگاه های صنعتی نوشیروانی بابل، علوم پزشکی بابل، علوم پزشکی کاشان، علوم پزشکی کردستان، علوم پزشکی مازندران، علوم پزشکی قزوین، علوم پزشکی ارومیه، علوم پزشکی جندی شاپور اهواز، علوم پزشکی اراک، علوم پزشکی ایلام، کردستان، محقق اردبیلی، علوم پزشکی قم، شهید مدنی آذربایجان، علوم پزشکی کرمان، یاسوج، اراک، دامغان و شاهد اشاره کرد.
نظام رتبه بندی جهانی کیو اس (QS )
رتبه بندی کیو اس توسط مؤسسه «کاکارلی سیموندز» در کشور انگلستان صورت می گیرد و عملاً از سال 2010 به صورت مستقل دانشگاه های دنیا را مورد ارزیابی قرار می دهد. در روش شناسی رتبه بندی 2024 کیو اس، از سه شاخص توسعه پایدار، اشتغال فارغ التحصیلان و شبکه پژوهش بین المللی برای اولین بار استفاده شده است. اطلاعات انتشارات علمی دانشگاه ها در این رتبه بندی از پایگاه استنادی اسکوپوس (Scopus) در بازه زمانی 5 ساله و استنادات در بازه زمانی 6 ساله محاسبه می شود.
دانشگاه ها توسط 6 شاخص در قالب 4 حوزه کلی آموزش، پژوهش، قابلیت جذب در بازار کار و بین المللی سازی ارزیابی می شوند. این رتبه بندی بررسی شهرت دانشگاه با وزن 40 درصد، ارزیابی کارفرمایان با وزن 10 درصد، نسبت اعضای هیأت علمی بین المللی با وزن 5 درصد، نسبت دانشجویان بین المللی با وزن 5 درصد، میزان استنادات به ازای هر عضو هیأت علمی با وزن 20 درصد و نسبت اعضای هیأت علمی به دانشجو با وزن 20 درصد جهت ارزیابی عملکرد دانشگاه ها بهره برده است.
رتبه بندی کیو اس در بخش جهانی در آخرین ویرایش خود نام 700 مؤسسه برتر را منتشر کرده است و مؤسسه های جهان بر پایه هشت سنجه کلیدی در دو بعد فراگیر دسته بندی می کند. بُعد «پایداری زیست محیطی» دربردارنده سنجه های «مؤسسه های پایدار»، «آموزش پایدار»، و «پژوهش پایدار» است. بُعد «تأثیر اجتماعی» نیز دربردارنده سنجه هایی نظیر «تبادل دانش»، «تأثیر آموزش»، «اشتغال پذیری و فرصت ها» و «کیفیت زندگی» است.
در بخش جهانی در سال 2024 از کشور جمهوری اسلامی ایران 7 دانشگاه و در بخش موضوعی از کشور جمهوری اسلامی ایران، 79 گروه آموزشی از 16 دانشگاه در 19 حوزه موضوعی در سال 2023 در این نظام رتبه بندی حضور داشتند.
دانشگاه صنعتی شریف برترین دانشگاه ایرانی در این رتبه بندی بوده است و در سال 2024 با رتبه جهانی 334، در سال 2023 با رتبه جهانی 380، در سال 2022 با رتبه جهانی 381 و در سال 2021 با رتبه جهانی 409 در جمع 500 دانشگاه برتر دنیا قرار دارد.
آمار دانشگاه های ایرانی در رتبه بندی موضوعی کیو اس نیز رو به رشد بوده است به گونه ای که در سال 2023 تعداد 16 دانشگاه در 19 موضوع، در سال 2022 تعداد 13 دانشگاه در 18 موضوع و در سال 2021 تعداد 15 دانشگاه در 17 موضوع حضور داشته اند.
7 دانشگاه ایران حاضر در رتبه بندی کیواس 2024 شامل دانشگاه صنعتی شریف رتبه 334، دانشگاه تهران رتبه =360، دانشگاه صنعتی امیرکبیر رتبه = 375، دانشگاه علم و صنعت ایران رتبه 451، دانشگاه شیراز رتبه 681-690، دانشگاه شهید بهشتی رتبه 951-1000 و دانشگاه فردوسی مشهد رتبه 1001-1200 است که دانشگاه فردوسی مشهد برای نخستین بار در نسخه 2024 کیو اس به این نظام رتبه بندی راه یافت.
رتبه بندی جهانی شانگهای
رتبه بندی دانشگاه های جهان بر اساس Shanghai، توسط دانشگاه شانگهای ژیائوتنگ منتشر می شود ابتدا در سال 2003 میلادی با هدف یافتن جایگاه جهانی دانشگاه های برتر چین بود، اما این رتبه بندی طی سال های اخیر توجه زیادی را از سوی جوامع علمی در سراسر جهان به خود جلب کرده است. به طوری که طبق نظرسنجی آموزش عالی که توسط The Economist در سال 2005 میلادی منتشر شد، رتبه بندی دانشگاه های جهان بر اساس Shanghai به عنوان «پرکاربردترین رتبه بندی سالانه دانشگاه های تحقیقاتی جهان» انتخاب شد.
کیفیت آموزش، کیفیت اعضای هیأت علمی، برونداد پژوهشی و عملکرد سرانه، چهار معیار به کار برده شده در نظام رتبه بندی شانگهای است که توسط شش شاخص تعداد فارغ التحصیلان برنده جایزه نوبل یا فیلد مدال، تعداد اعضای هیأت علمی برنده جایزه نوبل یا فیلد مدال، تعداد محققان پراستناد در 21 حیطه موضوعی، تعداد مقالات منتشر شده در دو مجله Nature Science، تعداد مقالات نمایه شده در نمایه نامه های توسعه یافته علوم و علوم اجتماعی و عملکرد دانشگاهی با توجه به اندازه سازمان، از شاخص های ارزیابی محسوب می شوند.
بیش از 2500 دانشگاه هر ساله مورد بررسی قرار گرفته و رتبه بندی می شوند و در نهایت رتبه 1000 دانشگاه برتر جهان منتشر می شود. این رتبه بندی نیز دو بخش رتبه بندی جهانی شانگهای Shanghai (ARWU) و رتبه بندی موضوعی دارد.
حضور دانشگاه های ایران در این نظام رتبه بندی اولین بار با یک دانشگاه (دانشگاه تهران) در سال 2014 بوده است. در رتبه بندی سال 2023 دانشگاه تهران مشابه رتبه بندی سال های پیش در صدر دانشگاه های ایرانی قرار گیرد. این دانشگاه امسال با کسب رتبه در بازه 401-500 در جمع 500 دانشگاه برتر دنیا قرار گیرد.
در رتبه بندی سال 2023 تغییراتی در میزان دانشگاه های برتر ایرانی نسبت به سال های گذشته رخ داده است. در رتبه بندی 2023 تعداد 10 دانشگاه در جمع برترین ها قرار گرفتند که این تعداد در رتبه بندی 2022 تعداد 11 مورد، در رتبه بندی 2021 تعداد 11 مورد و در رتبه بندی 2020 تعداد 12 مورد بود.
دانشگاه علوم پزشکی شیراز برای نخستین بار در جمع دانشگاه های ایرانی حاضر در این رتبه بندی قرار گرفت و در مقابل دانشگاه علوم پزشکی مشهد و دانشگاه علوم پزشکی ایران که پیش از در این رتبه بندی حضور داشتند، امسال حضور نداشتند.
موضوع جالب توجه اما رشد تعداد دانشگاه های ایرانی در بخش موضوعی رتبه بندی شانگهای است. در حالیکه در سال 2023 تعداد 42 دانشگاه ایرانی در 55 رشته در رتبه بندی موضوعی شانگهای 2023 حضور داشتند، این تعداد در 2022 تعداد 34 دانشگاه، در 2021 تعداد 34 دانشگاه و در 2020 تعداد 35 دانشگاه در 54 رشته موضوعی بوده است.
رتبه بندی سال 2023 در قالب 5 حوزه کلی شامل: مهندسی، علوم طبیعی، علوم زیستی، علوم پزشکی و علوم اجتماعی صورت گرفت و دانشگاه های زنجان، شهرکرد، شهید چمران اهواز، شهید مدنی آذربایجان، صنعتی کرمانشاه، علوم پزشکی ارومیه، علوم پزشکی بابل، علوم پزشکی همدان و هرمزگان برای اولین بار حضور در این رتبه بندی را تجربه کردند.
در رشته علوم و مهندسی نساجی؛ دانشگاه صنعتی امیرکبیر با رتبه 15 و در رشته منابع آبی؛ دانشگاه تهران با رتبه 37 دارای بهترین رتبه در میان دانشگاه های ایرانی در رتبه بندی 2023 موضوعی شانگهای بودند.
جایگاه دانشگاه های ایرانی از منظر رتبه بندی تمام ایرانی ISC
فاضل زاده رییس مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC)، درباره رتبه بندی و فعالیت مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) به خبرنگار مهر می گوید: یکی از وظایف مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) رتبه بندی دانشگاه ها، مؤسسات آموزش عالی و مؤسسات پژوهشی کشور است. ما رتبه بندی را در چهار رده انجام می دهیم.
وی می افزاید یکی از آنها رتبه بندی جهانی ISC است. این رتبه بندی شبیه رتبه بندی های جهانی از جمله تایمز، کیواس و سایر نظام های رتبه بندی است. یکی دیگر از رتبه بندی های مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) رتبه بندی 57 کشور اسلامی است که به رتبه بندی دانشگاه های جهان اسلام مشهور است، این رتبه بندی بر اساس مدارک ثبت شده این کشورها در سامانه های بین المللی انجام می شود. همچنین از دیگر رتبه بندی هایی که از سوی مؤسسه ISC انجام می شود رتبه بندی 8 کشور اسلامی موسوم به «گروه D8» است.
رییس مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) با اشاره به اینکه این مؤسسه رتبه بندی ملی دانشگاه های کشور را نیز انجام می دهد، می گوید: این رتبه بندی شامل دانشگاه های وابسته به وزارت علوم و تعدادی از دستگاه های اجرایی است. دانشگاه های وابسته به وزارت بهداشت و دانشگاه آزاد اسلامی جز این رتبه بندی ملی نیستند.
بر اساس روش شناسی رتبه بندی موضوعی ISC دانشگاه های هدف به منظور رتبه بندی در هر حوزه موضوعی، دانشگاه هایی هستند که به لحاظ تعداد انتشارات در آن حوزه جز 700 دانشگاه اول جهان باشند و در بازه زمانی سه ساله، حداقل 150 مدرک در هر آن حوزه موضوعی منتشر کرده و در پایگاه InCites ثبت شده باشند.
دانشگاه های اعلام شده در رتبه بندی در هر حوزه موضوعی در نهایت به صورت درهمکرد و نیز براساس قاره و کشور و… اعلام خواهند شد. رتبه بندی موضوعی ISC، براساس 3 معیار کلی پژوهش، فعالیت بین المللی و نوآوری انجام می گیرد که معیار پژوهش به دلیل اهمیتی که دارد، بیشترین وزن را به خود اختصاص داده است.
معیارهای کلی در ارزیابی و رتبه بندی دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی رتبه بندی ISC در 6 حوزه آموزش (با وزن 30 درصد)، پژوهش (با وزن 25 درصد)، فناوری و نوآوری (با وزن 20 درصد)، بین المللی سازی (با وزن 10 درصد)، اثرگذاری اقتصادی (با وزن 10 درصد) و خدمات اجتماعی، زیر ساخت و تسهیلات (با وزن 5 درصد) است که نسبت به سال های گذشته تغییری نداشته است.
در رتبه بندی موضوعی ISC در 2022، از جمهوری اسلامی ایران 44 دانشگاه در حوزه های مختلف موضوعی حایز رتبه شدند. همچنین در رتبه بندی دانشگاه های جهان اسلام ISC نیز دانشگاه هایی مورد بررسی قرار می گیرند که حداقل 500 مدرک در سال های 2020-2018 در پایگاه وب آو ساینس (WoS) به ثبت رسانیده باشند. اطلاعات این رتبه بندی از پایگاه های اطلاعاتی بین المللی نظیر USPTO و WoS Incites گردآوری شده است.
در رتبه بندی دانشگاه های جهان اسلام برترین دانشگاه ها دو تهران و علوم پزشکی تهران با رتبه جهانی 401-450 بوده اند. مؤسسه استنادی و پایش علم و فناوری جهان اسلام (ISC) همچنین 115 دانشگاه دولتی و 17 دانشگاه غیر دولتی کشور را رتبه بندی کرده است. این ارزیابی معیارهای کلی در ارزیابی و رتبه بندی دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی در نظر گرفته شده است.
اطلاعات مورد نیاز به منظور رتبه بندی دانشگاه ها و مؤسسات پژوهشی از سه طریق «اطلاعات پژوهشی بر مبنای پایگاه های ملی و بین المللی»، «خوداظهاری دانشگاه ها» و «برخی اطلاعات آموزشی که از طریق وزارت علوم، تحقیقات و فناوری یا سازمان های زیر مجموعه در اختیار گروه رتبه بندی قرار داده می شود» جمع آوری شده است.
نظام رتبه بندی لایدن
نظام رتبه بندی لایدن یکی معتبرترین نظام های رتبه بندی دانشگاه های برتر دنیا است. نظام رتبه بندی لایدن بر خلاف سایر نظام های رتبه بندی موجود در سطح دنیا، برای دانشگاه های حاضر در نظام خود، رتبه ای واحد محاسبه نمی کند بلکه دانشگاه ها بر اساس معیارها و شاخص های موجود در نظام لایدن مورد رتبه بندی قرار می گیرند.
این نظام رتبه بندی در قالب چهار معیار کلی مرجعیت علمی، دیپلماسی علمی، دسترسی آزاد به انتشارات و تنوع جنسیتی تولیدات علمی دانشگاه ها در مدت 5 سال از پایگاه اطلاعاتی Web of Science ارزیابی می کند.
معیار مرجعیت علمی (تأثیر علمی) از تعداد کل انتشارات و شاخص هایی چون مقالات 1 درصد برتر، مقالات 5 درصد برتر، مقالات 10 درصد برتر و مقالات 50 درصد برتر به صورت تعداد و سهم از کل و نیز تعداد کل انتشارات، مجموع و میانگین تعداد استنادهای انتشارات دانشگاه TCS و MCS و نیز مجموع و میانگین تعداد استنادات نرمال شده (به رشته و سال) دانشگاه TNCS و MNCS بهره گرفته است.
در رتبه بندی سال 2023 نظام رتبه بندی جهانی «لایدن»، تعداد 46 دانشگاه از ایران در جمع 1401 دانشگاه برتر جهان قرار گرفتند که نسبت به تعداد 44 دانشگاه سال قبل با رشدی نسبی مواجه بود.
نکته مورد توجه درباره رتبه بندی لایدن این است که به دانشگاه های حاضر در رتبه بندی خود، رتبه کل که برگرفته از تأثیر کلیه شاخص ها و وزن های مرتبط با آنها است، اختصاص نمی دهد بلکه، برای کلیه دانشگاه ها در این شاخص ها نمرات و رتبه ها را جداگانه محاسبه و منتشر می کند.
در سال 2023 ارزیابی ها از تولیدات علمی دانشگاه ها در سال های 2018 الی 2021 از پایگاه اطلاعاتی Web of Science استفاده کرده است. بهترین دانشگاه های ایران در معیار مرجعیت علمی Scientific Impact دانشگاه تهران با رتبه جهانی 142، در معیار دیپلماسی علمی Collaboration دانشگاه تهران با رتبه جهانی 200، در معیار دسترسی آزاد به انتشارات (Open Access) دانشگاه تهران با رتبه جهانی 200، در معیار تنوع جنسیتی (Gender) دانشگاه علوم پزشکی تهران با رتبه جهانی 142 بوده اند.
این نظام رتبه بندی همچنین به صورت موضوعی نیز رتبه بندی می کند که 46 دانشگاه ایرانی در رتبه بندی همه علوم در معیارهای چهارگانه حضور داشتند اما در بخش های «زیست پزشکی و علوم بهداشت»، «علوم زندگی و زمین شناسی»، «ریاضیات و علوم کامپیوتر»، «علوم فیزیکی و مهندسی» و «علوم اجتماعی و علوم انسانی» رتبه های متفاوتی وجود دارد.
جدول رتبه دانشگاه های ایرانی در رتبه بندی های جهانی تایمز، کیواس، شانگهای و لایدن در سال 2023
| رتبه در کیواس 2024 (تعداد 7 دانشگاه) |
| دانشگاه صنعتی شریف با رتبه جهانی 334 | دانشگاه تهران با رتبه جهانی =360 |
| دانشگاه صنعتی امیرکبیر با رتبه جهانی = 375 | دانشگاه علم و صنعت ایران با رتبه جهانی 451 |
| دانشگاه شیراز با رتبه جهانی 681-690 | دانشگاه شهید بهشتی با رتبه جهانی 951-1000 |
| دانشگاه فردوسی مشهد با رتبه جهانی 1001-1200 | - |
| رتبه در شانگهای 2023 (تعداد 10 دانشگاه) |
| 1. دانشگاه تهران با رتبه جهانی 500-401 | 2. دانشگاه علوم پزشکی تهران با رتبه جهانی 600-501 |
| 3. دانشگاه صنعتی امیرکبیر با رتبه جهانی 700-601 | 4. دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی با رتبه جهانی 800-701 |
| 5. دانشگاه صنعتی شریف با رتبه جهانی 800-701 | 6. دانشگاه تربیت مدرس با رتبه جهانی 800-701 |
| 7. دانشگاه فردوسی مشهد با رتبه جهانی 1000-901 | 8. دانشگاه علم و صنعت ایران با رتبه جهانی 1000-901 |
| 9. دانشگاه علوم پزشکی شیراز با رتبه جهانی 1000-901 | 10. دانشگاه تبریز با رتبه جهانی 1000-901 |
| رتبه بندی تایمز 2024 (73 دانشگاه) |
| رتبه | دانشگاه |
| 301-350 | دانشگاه صنعتی شریف |
| 351–400 | دانشگاه صنعتی امیرکبیر |
| 401–500 | دانشگاه های علم و صنعت ایران / تهران |
| 501–600 | دانشگاه های صنعتی نوشیروانی بابل / صنعتی شیراز / تبریز / علوم پزشکی تبریز |
| 601–800 | دانشگاه های علوم پزشکی بابل / بین المللی امام خمینی (ره) / علوم پزشکی ایران / صنعتی اصفهان / کاشان / علوم پزشکی کاشان / علوم پزشکی کردستان / علوم پزشکی مشهد / علوم پزشکی مازندران / علوم پزشکی قزوین / علوم پزشکی شهیدبهشتی / علوم پزشکی تهران / علوم پزشکی ارومیه |
| 801–1000 | دانشگاه های علوم پزشکی جندی شاپور اهواز / علوم پزشکی اراک / فردوسی مشهد / علوم کشاورزی و منابع طبیعی گرگان / علوم پزشکی گیلان / علوم پزشکی ایلام / علوم پزشکی اصفهان / صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی / کردستان / محقق اردبیلی / علوم پزشکی قم / علوم پزشکی شهرکرد / شیراز / علوم پزشکی شیراز / ارومیه |
| 1001–1200 | دانشگاه های شهید مدنی آذربایجان / حکیم سبزواری / اصفهان / علوم پزشکی کرمان / لرستان / مراغه / مازندران / رازی کرمانشاه / صنعتی سهند / شهید چمران اهواز / شهرکرد / صنعتی شاهرود / علوم توانبخشی / صنعتی ارومیه / یزد / |
| 1201–1500 | دانشگاه های علامه طباطبایی / بوعلی سینا همدان / گیلان / هرمزگان / ایلام / خوارزمی / خلیج فارس / قم / علوم پزشکی سمنان / شهید باهنر کرمان / علوم پزشکی شهید صدوقی یزد / یاسوج / زنجان / علوم پزشکی زنجان |
| 1501+ | دانشگاه های الزهرا / اراک / بیرجند / دامغان / پیام نور / شاهد / سیستان و بلوچستان |
| رتبه بندی لایدن 2023 (در چهار معیار مرجعیت علمی / دیپلماسی علمی / دسترسی آزاد به انتشارات / تنوع جنسیتی) |
| دانشگاه تهران: مرجعیت 142/ دیپلماسی 200/ دسترسی 200/ تنوع 211 | دانشگاه علوم پزشکی تهران: مرجعیت 247/ دیپلماسی 251/ دسترسی 251/ تنوع 142 |
| دانشگاه تربیت مدرس: مرجعیت 328/ دیپلماسی 412/ دسترسی 412/ تنوع 405 | دانشگاه صنعتی امیرکبیر: مرجعیت 344/ دیپلماسی 485/ دسترسی 485/ تنوع 499 |
| دانشگاه علم و صنعت ایران: مرجعیت 350/ دیپلماسی 551/ دسترسی 551/ تنوع 529 | دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی: مرجعیت 413/ دیپلماسی 404/ دسترسی 404/ تنوع 280 |
| دانشگاه صنعتی شریف: مرجعیت 423/ دیپلماسی 549/ دسترسی 549/ تنوع 567 | دانشگاه فردوسی مشهد: مرجعیت 466/ دیپلماسی 626/ دسترسی 626/ تنوع 583 |
| دانشگاه تبریز: مرجعیت 477/ دیپلماسی 586/ دسترسی 586/ تنوع 569 | دانشگاه شیراز: مرجعیت 479/ دیپلماسی 647/ دسترسی 647/ تنوع 611 |
| دانشگاه صنعتی اصفهان: مرجعیت 486/ دیپلماسی 645/ دسترسی 645/ تنوع 633 | دانشگاه علوم پزشکی تبریز: مرجعیت 516/ دیپلماسی 615/ دسترسی 615/ تنوع 380 |
| دانشگاه شهید بهشتی: مرجعیت 550/ دیپلماسی 688/ دسترسی 688/ تنوع 712 | دانشگاه علوم پزشکی شیراز: مرجعیت 613/ دیپلماسی 730/ دسترسی 730/ تنوع 495 |
| دانشگاه آزاد اسلامی واحد علوم و تحقیقات تهران: مرجعیت 621/ دیپلماسی 611 / دسترسی 611/ تنوع 775 | دانشگاه علوم پزشکی مشهد: مرجعیت 667/ دیپلماسی 733 / دسترسی 733/ تنوع 477 |
| دانشگاه علوم پزشکی ایران: مرجعیت 684/ دیپلماسی 572/ دسترسی 572/ تنوع 479 | دانشگاه صنعتی خواجه نصیرالدین طوسی: مرجعیت 748/ دیپلماسی 923/ دسترسی 923/ تنوع 959 |
| دانشگاه گیلان: مرجعیت 792/ دیپلماسی 1018/ دسترسی 1018/ تنوع 982 | دانشگاه علوم پزشکی اصفهان: مرجعیت 815/ دیپلماسی 884/ دسترسی 884/ تنوع 727 |
| دانشگاه اصفهان: مرجعیت 831/ دیپلماسی 1041/ دسترسی 1041/ تنوع 1001 | دانشگاه ارومیه: مرجعیت 894/ دیپلماسی 1099/ دسترسی 1099/ تنوع 1014 |
| دانشگاه کاشان: مرجعیت 901/ دیپلماسی 1195/ دسترسی 1195/ تنوع 1119 | دانشگاه سمنان: مرجعیت 902/ دیپلماسی 1188/ دسترسی 1188/ تنوع 1108 |
| دانشگاه شهید باهنر کرمان: مرجعیت 915/ دیپلماسی 1127/ دسترسی 1127/ تنوع 1063 | دانشگاه رازی کرمانشاه: مرجعیت 1006/ دیپلماسی 1214/ دسترسی 1214/ تنوع 1174 |
| دانشگاه شاهرود: مرجعیت 1043/ دیپلماسی 1210/ دسترسی 1210/ تنوع 1194 | دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل: مرجعیت 1052/ دیپلماسی 1298/ دسترسی 1298/ تنوع 1224 |
| دانشگاه بوعلی سینا همدان: مرجعیت 1067/ دیپلماسی 1267/ دسترسی 1267/ تنوع 1161 | دانشگاه پیام نور: مرجعیت 1069/ دیپلماسی 1104/ دسترسی 1104/ تنوع 1152 |
| دانشگاه شهید چمران اهواز: مرجعیت 1108/ دیپلماسی 1327/ دسترسی 1327/ تنوع 1216 | دانشگاه صنعتی سهند: مرجعیت 1120/ دیپلماسی 1373/ دسترسی 1373/ تنوع 1264 |
| دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه: مرجعیت 1137/ دیپلماسی 1102/ دسترسی 1102/ تنوع 911 | دانشگاه محقق اردبیلی: مرجعیت 1156/ دیپلماسی 1304/ دسترسی 1304/ تنوع 1203 |
| دانشگاه یزد: مرجعیت 1191/ دیپلماسی 1312/ دسترسی 1312/ تنوع 1271 | دانشگاه زنجان: مرجعیت 1195/ دیپلماسی 1347/ دسترسی 1347/ تنوع 1258 |
| دانشگاه علوم پزشکی جندی شاپور اهواز: مرجعیت 1236/ دیپلماسی 1287/ دسترسی 1287/ تنوع 1049 | دانشگاه کردستان: مرجعیت 1257/ دیپلماسی 1371/ دسترسی 1371/ تنوع 1321 |
| دانشگاه بین المللی امام خمینی: مرجعیت 1303/ دیپلماسی 1394/ دسترسی 1394/ تنوع 1353 | دانشگاه علوم پزشکی کرمان: مرجعیت 1304/ دیپلماسی 1290/ دسترسی 1290/ تنوع 1035 |
| دانشگاه خوارزمی: مرجعیت 1309/ دیپلماسی 1357/ دسترسی 1357/ تنوع 1311 | دانشگاه صنعتی شیراز: مرجعیت 1313/ دیلپماسی 1396/ دسترسی 1396/ تنوع 1329 |
| دانشگاه مازندران: مرجعیت 1334/ دیپلماسی 1390/ دسترسی 1390/ تنوع 1346 | دانشگاه صنعتی مالک اشتر: مرجعیت 1373/ دیپلماسی 1407/ دسترسی 1407/ تنوع 1352 |
| جهاددانشگاهی: مرجعیت 1375/ دیپلماسی 1219/ دسترسی 1219/ تنوع 1054 | دانشگاه علوم پزشکی همدان: مرجعیت 1377/ دیپلماسی 1376/ دسترسی 1376/ تنوع 1136 |
به گزارش مهر، هدف از بررسی رتبه بندی های جهانی در حوزه آموزش عالی، ارایه تصویری روشن از وضعیت دانشگاه های ایرانی در نظام جهانی آموزش است. با وجود تفاوت هایی میان رتبه بندی های جهانی و شاخص های متعدد و بررسی های موضوعی، بازهم مشخص است که دانشگاه های ایرانی در سال های اخیر در نمودار صعودی قرار داشته اند. هر چند نیاز است که دانشگاه های کشور با توجه به اقتضائات بین المللی حوزه آموزش به درج هرچه دقیق تر اطلاعات آموزش، پژوهش و فارغ التحصیلان و اعضای هیأت علمی در سایت های دانشگاهی بپردازند.
رشد تولید علم ایران در حوزه های موضوعی نیز تأثیر شگرفی بر بهبود رتبه های دانشگاه های کشور در رتبه بندی های بین المللی داشته است و از این رو شتاب بخشیدن به تولید علم در جمهوری اسلامی ایران نیز بیش از پیش ضروری به نظر می رسد.