بررسی نمایه های بین المللی نشان می دهد که جمهوری اسلامی ایران در سایه سیاستگذاری های علمی توانسته جایگاه شایسته تولید علم را کسب کند و در این مسیر در جمع 20 کشور برتر دنیا قرار گیرد.
خبرگزاری مهر - گروه دانش و فناوری: سال میلادی 2023 آغاز شده است و به همین بهانه وضعیت تولید علم در جمهوری اسلامی ایران در سال 2022 میلادی مرور شده است. البته باید به این نکته اشاره کرد که بسیاری از مقالات و استنادات علمی در یک بازه زمانی میلادی برای انتشار ارسال می شوند و الزاماً در بازه زمانی همان سال میلادی منتشر نمی شوند و از همین رو بررسی ها در محدوده زمانی سال 2022 انجام می گیرد.
برای بررسی وضعیت تولید علم از شاخص های متعددی استفاده می شود و نمایه های بین المللی از جمله «وب آو ساینس»، «نیچر ایندکس»، «اسکوپوس»، پایگاه استنادی علوم جهان اسلام (ISC) و نظام های رتبه بندی که به حوزه پژوهش و درآمد از صنعت می پردازند از جمله تایمز و سایماگو مورد بررسی قرار گرفته اند.
در این گزارش دو نمایه وب آو ساینس (web of Science) و اسکوپوس مورد بررسی قرار گرفته اند که هر کدام از آنها دارای شاخص های علم سنجی متفاوتی هستند.
وضعیت تولید علم ایران در سال 2022 بر اساس نتایج وب آو ساینس (web of Science)
وب آو ساینس (web of Science) یکی از معتبرترین و اولین پایگاه استنادی جهان است که توسط «یوجین گارفیلد» در آغاز نیمه دوم سده بیستم میلادی منتشر شد. این نمایه استنادی ابتدا توسط مؤسسه اطلاعات علمی یا «آی اس آی» منتشر و در ادامه در دهه 1990 میلادی توسط شرکت «تامسون رویترز» و در سال 2017 میلادی توسط مؤسسه «کلاریویت آنالایتیکس» خریداری شد و نامش به «وب آو ساینس» تغییر یافت.
جهت ارزیابی وضعیت علمی هر کشور معیارها و شاخص های کمی و استنادی از جمله سهم تولید علم، میزان انتشارات علمی، میزان استنادات، میزان مقالات پُراستناد و استناد به ازای هر مقاله به کار گرفته می شوند.
همچنین در این زمینه تعداد محققان، درصد جمعیت محقق هر کشور، سازمانهای تولید دانش، شمار و درصد مجلات داخلی، شمار انتشارات در مجلات داخلی، سهم تولید علم داخلی در هر کشور و تعداد مجلاتی که محمل انتشار علم هستند نیز بررسی می شوند.
این نمایه جامع در ابتدا با هدف بازیابی منابع اطلاعاتی و اشاعه آنها برای استفاده محققان، پژوهشگران و مؤسسات علمی منتشر شد. اما با گذشت زمان و ایجاد شبکه های استنادی و نیم قرن تلاش در نمایه سازی دقیق و منسجم و ایجاد ساختار داده به ابزار سنجش علم و پژوهش نیز تبدیل شد. این مجموعه ابزاری کلیدی برای ارزیابی علمی پژوهشگران، مؤسسات و کشورها ارائه می دهد.
بر اساس آخرین گزارش دریافت شده از وب آو ساینس (web of Science) میزان اچ ایندکس ایران در روز 4 ماه دسامبر سال 2022 عدد 419 است و رتبه تولید علم ایران در جهان 16 است. اما ایران در منطقه و در میان کشورهای اسلامی در سه سال اخیر در رتبه اول قرار داشته است.
جایگاه علمی ایران در وب آو ساینس (web of Science) در سال 2022
| عنوان | رتبه 2022 | رتبه 2021 | تعداد 2022 | تعداد 2021 |
| تولید علم در جهان | 16 | 17 | 63091 | 76825 |
| تولید علم در کشورهای اسلامی | 1 | 1 | 48388 | 76581 |
| استنادات | 17 | 16 | 34420 | 281388 |
| مقالات داغ | 21 | 22 | 60 | 82 |
| مقالات پراستناد | 17 | 16 | 440 | 789 |
| مقالات برتر | 17 | 16 | 446 | 797 |
| مقالات برتر (تجمعی) | 23 | 23 | 3665 | 3267 |
| مقالات کنفرانس | 42 | 38 | 983 | 1799 |
| مشارکت بین المللی (دیپلماسی علمی) | 21 | 21 | 17585 | 25138 |
| توجه: با توجه به اینکه سال 2022 تازه به اتمام رسیده و مدارک علمی در بازه زمانی متفاوتی بررسی می شوند اعداد تعداد مدارک علمی سال 2022 در حال تکمیل است و نهایی نشده است. |
سهم ایران از مقالات منتشر شده در وب آو ساینس طی پنج سال اخیر 1.96 درصد است. البته بیشتر کشورهای پیشرو علم جهان نرخ رشد ثابتی داشته اند و چین تنها کشوری است که نرخ رشد علمی بیشتری به ویژه در دوران بیماری کرونا تجربه کرده و در مقابل آمریکا هم نرخ رشد منفی داشته و ایران هم نسبت به سال 2020 نرخ کاهشی را تجربه کرده است.
یکی از مهمترین شاخص های علم سنجی برمبنای شاخص استناد و تحلیل استنادی در پایگاه های استنادی بین المللی است. داده های مربوط به بخش استنادات و مشارکت بین المللی از پایگاه InCite وبا در نظر گرفتن ESCI استخراج شده است. اینسایتس InCites یکی از پایگاه های اصلی وب آو ساینس است که به صورت تخصصی به حوزه علم سنجی و شاخص های آن می پردازد.
شاخص بعدی در بررسی وضعیت علمی، تعداد سازمان های تولید علم و دانش در هر کشور است که این سازمان ها شامل دانشگاه ها، مؤسسات آموزش عالی، مراکز تحقیقاتی، پارک های علم و فناوری و صنایع هستند. در نمایه های بین المللی برای کسب آمار سازمان های تولید علم مؤسسات دانشگاه آزاد اسلامی، پیام نور و علمی کاربردی در این آمار به صورت یک واحد درنظر گرفته می شوند.
البته باید توجه داشت که جایگاه علمی ایران در سال 2022 در دنیا هنوز تثبیت نشده است اما با این وجود آخرین یافته های اینسایتس درباره آمار توزیع جمعیتی، سازمانی و مجلات تولید علم نشان می دهد که ایران با 315,032 انتشارات علمی، با 284,188 محقق، با 15,624 مجله و ناشر علمی، با 88 سازمان علمی دارای 0.33 درصد جمعیت محقق است.
همچنین بر اساس یافته های این پایگاه، ایران با استفاده از توان علمی 0.33 درصد از جمعیت خود توانسته در رتبه 16 جهان از لحاظ تولید علم قرار گیرد. این در حالی است که کشور آمریکا با 1.79 درصد جمعیت محقق در جایگاه اول و کشور چین با 0.26 درصد جمعیت محقق در جایگاه دوم جهان تولید علم جهان قرار دارد.
یافته های اینسایتس InCites نشان می دهد که وضعیت شمار انتشارات و سهم تولید علم داخلی ایران چندان مناسب نیست. این یافته ها نشان می دهد که تنها 166 عنوان از منابع منتشرکننده علم ایران در کشور چاپ می شوند. به این معنا که تنها 1.06 درصد مجلات منتشرکننده علم کشور توسط نشریات داخلی منتشر می شود. این نشریات 10.98 درصد تولیدات علمی کشور را منتشر می کنند.
این در حالی است که در آمریکا و روسیه به مراتب حدود 50 درصد نشریات داخلی آن کشورها منتشرکننده علم آن کشورها هستند و در مقابل تنها یک درصد از مجلات منتشر کننده تولید علم ایران در داخل کشور چاپ می شوند، از همین رو نیاز است که مجلات داخلی سیاست نمایه سازی بین المللی را داشته باشند.
مطابق داده های اینسایتس، انتشارات علمی کشور در 251 زیرحوزه موضوعی منتشر شده است و حوزه مهندسی، برق و الکترونیک بیشتر مورد توجه محققان ایرانی بوده و 23344 مستند علمی کشور در این حوزه منتشر شده است.
علم مواد، چندرشته ای؛ علوم محیطی؛ شیمی، فیزیک؛ سوخت و انرژی؛ شیمی، چندرشته ای؛ داروشناسی و داروسازی؛ مهندسی شیمی؛ مهندسی عمران و بیوشیمی و زیست شناسی مولکولی 10 حوزه برتر علمی کشور در حوزه انتشارات علمی بوده اند.
آمار نشریات ایرانی نمایه شده در پایگاه های بین المللی
| پایگاه بین المللی نمایه | تعداد نشریات ایرانی |
| ISI | 171 نشریه |
| SCOPUS | 286 نشریه |
| ISI AND Scopus (نمایه شده در هر دو پایگاه به صورت همزمان) | 140 نشریه |
| ISI OR Scopus (نمایه شده در حداقل یکی از پایگاه ها) | 317 نشریه |
| Scopus AND ISC (نمایه شده در هر دو پایگاه به صورت همزمان) | 268 نشریه |
| ISI AND ISC (نمایه شده در هر دو پایگاه به صورت همزمان) | 162 نشریه |
| ISI AND Scopus AND ISC (نمایه شده در هر سه پایگاه به صورت همزمان) | 134 نشریه |
داده های مندرج در این گزارش در آذر ماه 1401 به روزرسانی شده است.
یافته های اینسایتس InCites نشان می دهد که ایران در انتشارات علمی در حوزه مهندسی عمران با انتشار 5.1 درصد علم جهان در این حوزه رتبه چهارم جهان و در حوزه مهندسی شیمی با انتشار 4.08 درصد علم جهان رتبه پنجم جهان و در حوزه سوخت و انرژی با انتشار 3.36 درصد علم جهان رتبه 10 جهان را دارد.
آخرین وضعیت علمی کشور در 10 موضوع علمی برتر
| حوزه موضوعی | شمار انتشارات علمی | رتبه تولید علم در جهان | سهم از انتشارات بین المللی حوزه علمی |
| مهندسی عمران | 9,442 | 4 | 5.1 |
| مهندسی شیمی | 10,592 | 5 | 4.08 |
| سوخت وانرژی | 12,018 | 10 | 3.36 |
| داروشناسی و داروسازی | 11,246 | 12 | 3.02 |
| شیمی، فیزیک | 12,137 | 13 | 2.84 |
| مهندسی برق والکترونیک | 23,344 | 14 | 2,29 |
| علوم مواد، چندرشته ای | 16,116 | 16 | 1.96 |
| علوم محیطی | 13,119 | 16 | 2.45 |
| شیمی، چندرشته ای | 11,891 | 16 | 2.08 |
| بیوشیمی و زیست شناسی مولکولی | 9,210 | 17 | 1.9 |
یکی از شاخص های سنجش بهره وری علمی در اینسایتس تأثیر استنادی نرمال شده براساس موضوع، سال و نوع مستندات است. ایران با عدد 0.96 در شاخص تأثیر استنادی نرمال شده رتبه 15 دنیا را داراست.
شاخص استنادی دیگر استناد به ازای هر مقاله است که بررسی ها این نمایه بین المللی نشان می دهد که ایران با 8.52 استناد به ازای هر مقاله در بین کشورهای پیشرو در رتبه 14 دنیا قرار دارد.
شاخص استنادی دیگر درصد مقالات یک درصد برتر دنیاست. یافته این نمایه نشان می دهد که ایران با 1.28 درصد مقالات یک درصد برتر در بین کشورهای پیشرو در تولید علم در رتبه 13 دنیا و قبل از کشورهای کره جنوبی، لهستان، ترکیه، ژاپن، هند، برزیل و روسیه قرار دارد. شاخص استنادی دیگر درصد مقالات ده درصد برتر دنیاست. ایران در این شاخص با 10/2 درصد مقالات ده درصد برتر در بین کشورهای تولید کننده علم دنیا در رتبه 13 دنیا ایستاده است.
همچنین رتبه 14 ایران در شاخص درصد مقالات پُراستناد در دنیا با میزان 0/82 درصد مقالات پُراستناد در بین کشورهای پیشرو بدست آمده است.
در شاخص هایی همچون همکاری های علمی صنعتی و درصد همکاری های علمی صنعتی و شاخص میزان استناد در پروانه های ثبت اختراع وضعیت ایران مطلوب نیست. درصد همکاری های علمی صنعتی ایران برابر با 0/57 است و ایران با انتشار 1790 مستند علمی با همکاری صنعت از لحاظ همکاری های علمی صنعی در رتبه 40 دنیا قرار دارد.
ایران با 0/34 درصد میزان استناد در پروانه های ثبت اختراع و داشتن 1072 استناد علمی در پروانه های ثبت اختراع جهان از لحاظ توجه پروانه های ثبت اختراع به انتشارات علمی در رتبه 32 جهان قرار دارد.
همانطور که پیشتر اشاره شد نمایه های Scopus و وب آو ساینس (web of Science) از نمایه های استنادی معتبر و شناخته شده هستند. اسکوپوس اواخر سال 2004 از سوی الزویر (ناشر هلندی) با همکاری 21 مؤسسه از سراسر دنیا تأسیس شد یکی از نمایه های استنادی معتبر و شناخته شده جهان است که برای جستجوی سریع، آسان و جامع بکار می رود.
تفاوت پوشش دهی نمایه های وب آو ساینس و scopus تفاوت های موضوعی است و در برخی موضوعات یکی از نمایه ها بر دیگری برتری دارد اما در حالت کلی پایگاه اسکوپوس حدود 20 درصد نسبت به پایگاه استنادی وب آو ساینس پوشش بیشتری دارد. دومین تفاوت این است که اسکوپوس مقالات قبل از سال 1995 را ندارد بر خلاف وب آو ساینس که تا سال 1945 را هم شامل می شود.
شاخصی که اسکوپوس از ان بهره می برد شاخص SJR (SCImago Journal & Country Rank) است که کیفیت ارجاعات، ارجاع به خود، مدت زمان، آنالیز نوع و تعداد مقالات را در نظر گرفته می شود.اما مهمترین شاخص ISI که ضریب تأثیر یا همان IF است تنها یک شاخص برای اعتبار سنجی است.
جایگاه علمی ایران در اسکوپوس (Scopus) در سال 2022
| عنوان | رتبه 2022 | رتبه 2021 | تعداد 2022 | تعداد 2021 | سهم یا درصد 2022 | سهم یا درصد 2021 |
| تولید علم در جهان | 15 | 15 | 72446 | 76330 | 2.08 | 1.97 |
| تولید علم در کشورهای اسلامی | 1 | 1 | 72446 | 76330 | 17.75 | 17.24 |
| استنادات | هنوز بررسی نشده است | 14 | - | 92339 | - | 1.64 |
| مقالات کنفرانس | 40 | 40 | 1485 | 2392 | 0.51 | 0.47 |
| مشارکت بین المللی (دیپلماسی علمی) | - | - | 25563 | 25604 | - | - |
| قلمروهای پژوهشی برتر | پزشکی، مهندسی و علم مواد | پزشکی، مهندسی و علم مواد | | | | |
| کشورهای همکار برتر | آمریکا، چین و کانادا | آمریکا، کانادا و چین | | | | |
| توجه: با توجه به اینکه سال 2022 تازه به اتمام رسیده و مدارک علمی در بازه زمانی متفاوتی بررسی می شوند اعداد تعداد مدارک علمی سال 2022 در حال تکمیل است و نهایی نشده است. |
اما بررسی تولید علم بدون توجه به رتبه دانشگاه ها و مؤسسات آموزش عالی کشور امکان پذیر نیست.
سیستم رتبه بندی دانشگاه ها و مؤسسه های آموزش عالی تایمز، یکی از مشهورترین نظام های رتبه بندی بین المللی دانشگاه ها و مراکز آموزش عالی است. 13 شاخص مورد استفاده در این رتبه بندی در پنج گروه به شرح زیر قرار گرفته اند:
آموزش: فضای آموزشی (30 درصد از نمره کل). پژوهش: حجم، درآمد و شهرت (30 درصد از نمره کل). استنادها: تأثیر پژوهش (30 درصد از نمره کل). درآمد صنعتی: نوآوری (2٫5 درصد از نمره کل). وجه بین المللی: نیروی انسانی، دانشجویان و پژوهش (7٫5 درصد از نمره کل)
آخرین رتبه بندی تایمز در سال 2022 که با عنوان رده بندی جهانی دانشگاه های جهان 2023 منتشر شده است در سه حوزه پژوهش، استنادها و درآمد صنعتی نشان می دهد که دانشگاه های ایرانی در جمع 500 دانشگاه برتر دنیا قرار گرفته اند.
آخرین وضعیت 10 دانشگاه ایران در رتبه بندی تایمز (از میان 67 دانشگاه ایرانی دارای رتبه)
| ترتیب ها در شاخص درآمد صنعتی در میان دانشگاه های ایرانی |
| ردیف | دانشگاه | رتبه جهانی 2023 |
| 1 | دانشگاه علم و صنعت ایران | 501–600 |
| 2 | دانشگاه صنعتی شریف | 401–500 |
| 3 | دانشگاه شهید چمران اهواز | 1201–1500 |
| 4 | دانشگاه صنعتی اصفهان | 1001–1200 |
| 5 | دانشگاه فردوسی مشهد | 1001–1200 |
| 6 | دانشگاه صنعتی امیرکبیر | 601–800 |
| 7 | دانشگاه شهید بهشتی | 801–1000 |
| 8 | دانشگاه صنعتی سهند | 1001–1200 |
| 9 | دانشگاه علوم پزشکی شهید بهشتی | 1001–1200 |
| 10 | دانشگاه شیراز | 801–1000 |
| ترتیب ها در شاخص پژوهش در میان دانشگاه های ایرانی |
| ردیف | دانشگاه | رتبه جهانی 2023 |
| ردیف | دانشگاه | رتبه در شاخص |
| 1 | دانشگاه علم و صنعت ایران | 501–600 |
| 2 | دانشگاه صنعتی شریف | 401–500 |
| 3 | دانشگاه صنعتی امیرکبیر | 601–800 |
| 4 | دانشگاه تهران | 601–800 |
| 5 | دانشگاه شهید بهشتی | 801–1000 |
| 6 | دانشگاه فردوسی مشهد | 1001–1200 |
| 7 | دانشگاه شیراز | 801–1000 |
| 8 | دانشگاه صنعتی اصفهان | 1001–1200 |
| 9 | دانشگاه صنعتی شیراز | 1001–1200 |
| 10 | دانشگاه صنعتی خواجه نصیر | 1001–1200 |
| ترتیب ها در شاخص استنادات در میان دانشگاه های ایرانی |
| ردیف | دانشگاه | رتبه جهانی 2023 |
| 1 | دانشگاه علوم پزشکی اراک | 401–500 |
| 2 | دانشگاه علوم پزشکی گلستان | 351–400 |
| 3 | دانشگاه علوم پزشکی قم | 401–500 |
| 4 | دانشگاه علوم پزشکی قزوین | 401–500 |
| 5 | دانشگاه صنعتی نوشیروانی بابل | 401–500 |
| 6 | دانشگاه علوم پزشکی کردستان | 351–400 |
| 7 | دانشگاه علوم پزشکی بابل | 401–500 |
| 8 | دانشگاه آزاد اسلامی واحد نجف آباد | 501–600 |
| 9 | دانشگاه علوم پزشکی کرمانشاه | 501–600 |
| 10 | دانشگاه علوم پزشکی مازندران | 351–400 |
از سوی دیگر نظام رتبه بندی سایماگو Scimago-Institutions Rankings (SIR) نیز که توسط مؤسسه اسپانیایی سایماگو (SIR) از سال 2009 ارزیابی و رتبه بندی دانشگاه ها و مؤسسات علمی- پژوهشی سراسر جهان را آغاز کرده است بر اساس داده های پایگاه داده اسکوپوس به ارزیابی کشورها می پردازد.
بر اساس آخرین رتبه بندی منتشره در این نظام رتبه بندی، ایران در رتبه 21 دنیا قرار دارد. با 733080 انتشار علمی که میزان 707897 نیز به آن استناد شده است، اچ ایندکس ایران 419 است.
به گزارش مهر، بررسی های نمایه های بین المللی نشان می دهد که جمهوری اسلامی ایران در سایه سیاستگذاری های علمی توانسته جایگاه شایسته تولید علم را کسب کند و در میان 20 کشور برتر دنیا از منظر تولید علم قرار گیرد اما هنوز در بخش تجاری سازی علم و دانش باید تلاش های بیشتری صورت گیرد.